NOTE: If some text portion is not legible, kindly download Hindi font SUSHA availble free online, and add it to your system's FONT directory, and then restart the computer and accessing again this website will automatically display all hindi text along with the English text.
EaImato ramaanaujaaya nama:
EaImato ramaanaujaaya nama:
EaImat\pra=\kuSa
gaurvao nama:
saatvaaM AQyaaya : p`Qaana iSaYya
hjaarao gaa^Mva ko laaoga EaIsvaamaI jaI ko
carNaaiEat hao EaIvaOYNava banao tqaa EaIsvaamaI jaI ko saMrxaNa maoM hjaaraoM EaIvaOYNava
saMskRt iSaxaa p`aPt kr gaRhsqa jaIvana Apnaato hue AQyaapna Aaid kaya- maoM
laga gayao. kuCok iSaYyaaoM nao
ivar> jaIvana kao caunaa evaM
EaIvaOYNava mat ko p`caar p`saar maoM jaIvana danaI hao gayao.
EaIsvaamaI jaI ko iSaYyaavalaI maoM tIna p`kaSa stMBa hue ijanakI jaIvana
gaaqaa ka saar yaha^M p`stut hO.
Baaga 1 :
ivar> iSaYya svaamaI EaI$pdova jaI (EaIr=\garamaanaujaacaaya-)
saatvaaM AQyaaya : Baaga ek
ivar>iSaYya svaamaI EaI $pdova jaI
7.1.1 svaamaI
EaI $pdova jaI ka AaivaBaa-va evaM iSaxaa
EaIrajaond`yatInd`padyaugalao sad\Bai>maananvahma\
EaIkaOiNDnyakulao pra=\kuSamauinajaa-taomahabQaaOivaQau:.
t%padaiEat
labQabaaoQa inaiKlaM EaIr=\garamaanaujama\
EaIma%kaSyapvaMSajaM
gau$varM Ba@%yaa sadasaMEayao..
EaIkSyapkula
maoM p`aduBaU-t svaamaI EaIr=\garamaanauja yaanaI EaI$pdovajaI kI Bai> ka
AaEaya laota hU^M jaao prmahMsa svaamaI rajaond`saUir jaI kI Bai> maoM
p`vaINa pUNa-caMd`maa kI trh Avatirt EaIkaOiNDnyagaaoi~ya svaamaI
EaIpra=\kuSaacaaya- jaI ko carNaaiEat haokr samast vaodSaas~ ko &ana maoM
inaYNaat hue hOM.
svaamaI
EaI$pdova jaI ka AaivaBaa-va iva saMvat\ 1989 AaiSvana Sau@la ekadSaI tdnausaar
10 A@TUvar 1932 kao QainaYza naxa~ maoM vat-maana ijalaa jahanaabaad ko
imajaa-pur gaa^Mva maoM huAa hO. [nako ipta EaIramasaovak Samaa- jaI ko dao pu~
hOM : EaIivaSaunadova Samaa- evaM EaI $pdova jaI. gaa^Mva maoM tIsarI kxaa tk
kI pZ,a[- ko baad pairvaairk pirisqaitvaSa iptaEaI ko AadoSa pr yao KotI evaM
gaaopalana maoM iptajaI kI sahayata krnao maoM laga gayao. idna maoM ivaEaama
kI AvaiQa maoM gaa^Mva maoM hI sqaaipt ‘svaamaI EaI pra=\kuSaacaaya- pustkalaya’
sao pustkoM laokr pZ,to rhto qao. pZ,a[- ilaKa[- ko p`it AiBa$ica doKkr iptajaI
nao [nhoM Sakurabaad ko ]ccaivaValaya maoM Baoja idyaa. vaha^M ko
p`QyaanaaQyapk EaI ]idtnaarayaNa Samaa- evaM saMskRt iSaxak EaI igairraja
Samaa- kI [napr ivaSaoYa kRpa rhtI qaI.
ek baar Cu+I ko idnaaoM maoM jaba yao Sakurabaad sao gaa^Mva
imajaa-pur Aayao hue qao tba gaa^Mva maoM svaamaI EaIpra=\kuSaacaaya- kI kqaa
cala rhI qaI. ina%ya kqaa saunanao maoM [nakI AiBa$ica doKkr gaa^MvavaalaaoM
nao svaamaI EaIpra=\kuSaacaaya- jaI sao [nhoM iXaxaa p`aiPt hotu saraOtI lao
jaanao ko ilayao p`aQa-naa kI . krIba 15 vaYa- kI Avasqaa maoM yao 82 vaYaI-ya saraOtI
svaamaI EaIpra=\kuSaacaaya- jaI sao dIixat haokr ]nako AaEama saraOtI maoM Aa
gayao. saraOtI saMskRt ivaValaya ko Ca~ ko $p maoM p`qamaa,
maQyamaa,
]pSaas~aI, Saas~I
ko ]prant vyaakrNa evaM nyaaya maoM Aacaaya- kI iSaxaa pUrI kI. AlaaOikk maoQaa
ko karNa yao vyaakrNa evaM nyaaya maoM svaNa-pdk sao sammaainat hue. EaI
maQaukaMt jaI sao nyaaya pZnao hotu drBaMgaa jaanaa pD,ta qaa. kuC kala vaha^M
rhkr puna: saraOtI Aa jaato qao. iSaxaa p`aPt krnao hotu Anya ivaWana sao
kalaxaop krnao ko inaima<a EaIvaOYNavaaoM kI saovaa ko ilayao p`isaw
EaIikSaaorI jaI ko pIrmauhanaI pTnaa isqat AaEama maoM BaI kuC kala ko ilayao
yao zhra krto qao. trot sqaana ko yaSasvaI evaM nyaaya ko #yaaitlabQa &ata
EaIp`isawnaarayaNa Samaa- sao BaI [nhaoMnao trot maoM hI rhkr nyaaya ko gaUZ,
t%vaaoM kao samaJaa qaa. [satrh sao nyaaya maoM Aacaaya- kI pZ,a[- pUrI hu[-
qaI.
, saraOtI svaamaI jaI kI carNa saovaa maoM rhto hue EaimauK sao
vaodant kI mah<aa ko baaro saunakr [nhaoMnao BaI EaIsvaamaI jaI sao vaodant
AQyayana kI ija&asaa p`kT kI. [nakI
AiBa$ica sao p`sanna haokr svaamaI jaI nao [nakao ]ccaiSaxaa hotu kaSaI
baaraNasaI Baoja idyaa tqaa vahIM sao [nhaoMnao
vaodant,
jyaaoitYa, evaM
maImaaMsaa kI iSaxaa pUrI kI.
7.1.2
EaInaIlamaoGaacaaya- sao EaIvaOYNava dSa-na kI iSaxaa
kaSaI maoM EaI naIlamaoGaacaaya- EaIvaOYNava ivaiSaYTaWOt dSa-na ko
]d\BaT ivaWana qao tqaa banaarsa ihnduivaSvaivaValaya maoM vaodant ivaBaaga ko ivaBaagaaQyaxa
qao. banaarsa Aanao ko pUva- EaI EaInaIlamaoGaacaaya- klak<aa maoM baaMgaD,
p`osa ko ilayao EaIvaOYNavadSa-na evaM vaodant kI pustkaoM ka Anauvaad ikyaa
krto qao. [naka rhna sahna bahut hI saada qaa. ek QaaotI QaarNa kr }pr sao
caadr AaoZ,o rhto qao. lalaaT pr baDgala EaIvaOYNava ]Qva-puND/ camakto rhta
qaa. p`aya: xaaOrkma- ko karNa isar pr
maa~ iSaKa hI idKtI qaI. ek baar krpa~I
jaI ko trf sao EaIvaOYNavaaoM ko ivaraoQa maoM kuC baat CpI qaI tao EaInaIlamaoGaacaaya-
nao i~dMDI EaIivaYvaksaonaacaaya- kI trf sao ek pustk ka p`Nayana kr krpa~I jaI
kao krara ]<ar idyaa qaa. kaSaI ko ivaW<amaMDlaI maoM [naka bahut hI Aadr
sammaana qaa. M BaaYaa evaM ivaYaya maoM ibanaa iksaI ASauiw ko iksaI BaI saBaa
mao Qaarap`vaah saMskRt baaolakr ivaWanaaoM p`itWindyaaoM kao AcaMiBat evaM
EaaotaAaoM kao maugQa ikyao rhto qao.
caaOdhvaIM sadI maoM dixaNaBaart ko p`pnnaEaIvaOYNava evaM ivalaxaNa
ivaWana EaIvaodant doiSak svaamaI Wara samaiqa-t baDgala EaIvaOYNava mat ko yao
samaqa-k qao. saraOtI svaamaI jaI itMgala mat ko EaIvaOYNava qao At: itMgala
matavalambaI haonao ko karNa EaI$pdova jaI kao p`arMBa maoM SaMka qaI ik
baDgala samaqa-k EaInaIlamaoGaacaaya- [nakao EaIvaOYNava ivaiSaYTaWOt dSa-na ko
AQyayana hotu Saayad svaIkar na kroM. saMyaaogavaSa ek baar trot sqaanaaQaISa
svaamaI EaIvaasaudovaacaaya- jaI kaSaI maoM pQaaro. trot svaamaI jaI BaI EaI$pdova jaI pr A%yaMt snaoh rKto
qao At: ]nhaoMnao [nasao [nakI pZ,a[- ilaKa[- kI jaanakarI laI. jaba EaI$pdova
jaI nao EaI naIlamaoGaacaaya- sao EaIvaOYNavadSa-na pZ,nao kI ija&asaa p`kT
krto hue ApnaI SaMka sao BaI ]nakao Avagat krayaa tba EaIsvaamaI jaI turt hI
[nakao saaqa laokr EaInaIlamaoGaacaaya- jaI ko pasa phu^Mca gayao. p`arMBa maoM
EaInaIlamaoGaacaaya- jaI nao batayaa ik itMgala evaM baDgala maoM isaWantt:
matBaod ko karNa AcCa haogaa ik yao iksaI itMgala mat ko ivaWana sao hI EaIvaOYNava
dSa-na pZ,oM. trot svaamaI jaI nao
AnauraoQa ikyaa ik Aap naIlamaoGa hOM AaOr maoGa ibanaa BaodBaava ko pRqvaI pr
jala vaYaa-ta hO. Aap kRpa krko ApnaI
&ana kI vaYaa- [napr kIijayao. EaInaIlamaoGaacaaya- jaI nao EaI$pdova jaI
kao Apnaa ivaVaqaI- svaIkarto hue kuC AavaSyak inayamaaoM ko palana sao [nhoM Avagat
krayaa : 1. ina%ya WadSa itlak lagaakr Aanaa haogaa. 2. pitidna p`at: `ibanaa
Anna ga`hNa ikyao flaahar rhkr hI pZ,nao ko ilayao Aanaa haogaa. pZ,a[- ko baad
hI Annaga`hNa krnaa haogaa. 3. baDgala prMpra ko paz sao hI ina%ya pZ,a[- p`arMBa BaI haogaI
tqaa samaaPt BaI haogaI. prMpra paz ko
samaya baarmbaar jamaIna pr Aazao AMga sao laoTkr saaYTaMga krnaa tqaa puna:
KD,a haokr saaYTaMga krto rhnaa haogaa. 4. prMpra paz ko baad hI ina%ya pZ,a[-
Sau$ haogaI.
ivaVaiqa-yaaoM ko saaqa svayaM EaInaIlamaoGaacaaya- jaI BaI [na
inayamaaoM ka palana krto qao. p`arMBa ko caar C: idna EaI$pdova jaI kao
SaarIirk kYT ka AnauBava huAa prntu SaIGa` hI yao [sako AByaasaI hao gayao tqaa
1957 sao 1962 tk [nhaoMnao EaInaIlamaoGaacaaya- jaI sao ‘rhsya~ya saar’ ‘AiQakrNa
saaravalaI’ ‘nyaaya isawanjana’ tqaa ‘EaIBaaYya’
ka AQyayana ikyaa.
EaInaIlamaoGaacaaya- jaI ek gaRhsqa vaOYNava pirvaar ko dao pu~ evaM
ek pu~I ko AiBaBaavak qao tqaa pirvaar ko BarNa paosana ko ilayao Qana kI
inarntr AavaSyakta pD,tI hI qaI. [saI karNa sao saraOtI svaamaI jaI EaI$pdova
jaI kao EaInaIlamaoGaacaaya- jaI koa Baugatana krnao hotu $ 400 p`itmaah ]plabQa kra idyaa krto qao. [sako
Aitir> EaI$pdova jaI ko svayaM ko Kca- ko ilayao AavaSyak raiSa Alaga sao
Baojato rhto qao.
7.1.3 WadSa itlak
p`aya:
EaIvaOYNavajana Bagavaana ko baarh p`isaw naama sao p`itidna AMgaivanyaasa evaM
tulasaI Aca-naaid saMpnna krto hOM : 1.koSava
2.naarayaNa 3.maaQava 4.gaaoivand 5.ivaYNau 6.maQausaUdna 7.i~ivak`ma 8.vaamana 9.EaIQar
10.)YaIkoSa 11.pd\manaaBa 12.damaaodr. [nhIM naamaaoM sao ek lalaaT pr, tIna kMz
pr, ek CatI
pr, dao
daonaaoM baahUmaUla pr, tIna poT pr, ek pIz pr, evaM ek gad-na pr BaI 12 }Qva-puND/ itlak
lagaayao jaato hOM. baarhaoM naama ko p`%yaok naama sao sambainQat baarh sqaana
ko ilayao naIcao ka Slaaok d`YTvya hO. Apnao dadagau$ prmahMsa EaIrajaond`
saUir jaI kao inarMtr 12 itlak sao ivaBaUiYat doKa jaata qaa.
EaIramaanauja svaamaI nao BaI Apnao ‘ina%yaga`nqa:’ pustk ko
30 vaoM saU~ maoM ‘}Qva-puND/ana\ t<anman~oNa Qaariya%vaa’ ka ]llaoK
ikyaa hO. inamnaaMikt Slaaok sao }Qva-puND/ itlak kI mah<aa tqaa SarIr ko
baarh sambainQat sqaanaaoM ko itlak ka baaoQa haota hO. [saka ]llaoK ‘p`pnnaQama-saarsamauccayao
AiBagamana p`krNama’ maoM imalata hO.
yaaogaao danaM tpao haoma:
svaaQyaaya: iptRtp-Nama\.
BasmaIBavait t%sava-ma\
}Qva-puND/M ivanaakRtma\..
ibanaa }Qva-puND/
QaarNa ikyao dana tpsyaa haoma
svaaQyaaya iptRtp-Na evaM yaaoga Aaid Agar saMpnna ikyao gayao tao ]nako puNya
Basma hao jaato hOM yaanaI puNyalaaBa nahIM imalata hO.
koSavaaVO:
vaasaudovaantO: ~yaaodSanaamaiBa: p`NavaaidiBa: namaaontO: puND/ana\ Qaaryaot\.
Anto
vaasaudovaWadSaaxaroNa maUiQ-na ivanyasaot\.
lalaaTo koSavaM
Qyaayaot\ naarayaNamaQaaodro.
vaxa:sqalao maaQavaM tu
gaaoivandM kNzkUvaro..
ivaYNauM ca dixaNao
kuxaaO baahuko maQausaUdnama\.
i~ivak`maM sknQadoSao
vaamanaM vaamapaSva-ko..
EaIQarM baahumaQyao tu
)YaIkoSaM tu td\Baujao.
pRYzo tu pd\manaaBaM ca
i~ko damaaodrM nyasaot\..
t%p`xaalanataoyaona
vaasaudovaM ca maUQa-ina.
7.1.4 baDgala evaM toMgala
baarhvaIM sadI maoM EaIramaanauja
svaamaI jaI nao ivaiSaYTaWOt dSa-na kao saudRZ, naIMva p`dana kI. [nako baad ko
AiQakaMSat: Aacaaya- nao [sao janamaanasa maoM laaokip`ya banaato hue
EaIvaOYNava rhsya maM~aoM kI vyaa#yaa kI. caaOdhvaIM sadI ko EaIipllaO
laaokacaaya- evaM EaIvaodantdoiSak [sa kaya- ko p`kaSa pu$Ya maanao jaato
hOM. maaoxa p`aiPt ko saaQana ko
]pyaaoga maoM daonaaoM Aacaayaao- maoM kuC matBaod hue evaM yahI matBaod ‘vaDgala’
evaM ‘toMgala’ naama sao jaanao gayao.
EaIvaodantdoiSak svaamaI ko samaqa-k kao ‘vaDgala’ khto hOM tqaa EaIipllaOlaaokacaaya-
svaamaI ko samaqa-k kao ‘toMgala’ khto hOM. ‘vaDgala’ timala Sabd hO evaM [saka Aqa- hO ‘]<arxao~’ evaM [saItrh
‘toMgala’ ka Aqa- hO ‘dixaNaxao~’. timalanaaDu ko dixaNaxao~Iya EaIvaOYNava
timala p`banQa ko AnauragaI hOM jabaik ]<arxao~Iya saMskRt p`banQa ko
AnauragaI hOM. EaIvaodantdoiSak svaamaI jaI kI kula 120 rcanaaAaoM maoM sao AiQakaMSat:
rcanaayaoM saMskRt maoM hI hOM tqaa kuC hI maiNap`vaala maoM hOM jaao saMskRt
evaM timala ka imaEaNa hO. EaIipllaOlaaokacaaya- svaamaI ko saBaI 18 rhsyaga`Mqa
timala evaM maiNap`vaala maoM hOM jabaik ]nako AnauvatI- EaImanavaala maamauina
yaanaI EaIvarvarmauina svaamaI tk ko toMgala Aacaaya- kI rcanaayaoM timala maoM
hOM tqaa AiQakaMSat: EaIipllaOlaaokacaaya- svaamaI kI rcanaaAaoM kI timala maoM
hI vyaa#yaa hOM. ‘pUvaa-caaya- cairt’ Aqyaaya maoM toMgala Aacaaya-gaNa ko
jaIvanacairt kI JaaMkI dI gayaI hO.
SarNaagait evaM
p`pi<a ko ilayao ‘vaDgala’ mat maoM AavaSyak Sat- rKo gayao hOM. jaao
&ana evaM Bai> ko ek ivaSaoYa str kao p`aPt kr laota hO vahI ‘SarNaagait’
ka AiQakarI hao sakta hO. [sa trh kI kao[- Sat- ‘toMgala’ mat maoM nahIM hO.
[saIilayao vaDgala ko isawant kao ‘mak-T nyaaya’ tqaa toMgala ko isawant kao
‘maajaa-r nyaaya’ khto hOM. ‘mak-T nyaaya’ ka ta%pya- hO ik baD,a bandr jaba ek
jagah sao dUsarI jagah Baagata ifrta hO tba ]saka CaoTa baccaa Apnao maa^M yaa
baap kao dRZ,ta sao pkD, kr rhta hO. ‘maajaa-r nyaaya’ maoM jaba baD,I iballaI
ek jagah sao dUsarI jagah jaatI hO tba vah svayaM Apnao mau^Mh sao Apnao baccao
kao pkD,kr jaatI hO. [saka ta%pya- huAa ik bandr ko ]dahrNa maoM baccao kao BaI
p`ya%naSaIla rhnaa pD,ta hO jabaik ivallaI ko dRYTant maoM baccaa pUNa-tyaa inaiYk``ya rhta hO AaOr baccao kI
saurxaa ka saara ]<ardaiya%va baD,I iballaI maa^M ko hI }pr rhtI hO.
‘vaDgala’
khto hOM ik maaoxap`aiPt krnao vaalao kao bandr ko baccao kI trh p`ya%naSaIla
rhnaa haogaa jabaik ‘toMgala’ khto hOM ik maaoxa kI saarI ijammaodarI Bagavaana
pr hO jaOsao iballaI ko baccao kao svayaM kuC nahIM krnaa pD,ta saara kama
maa^M hI krtI hO. daonaaoM mataoM maoM yahI mau#yamatBaod hO prntu Anya kuC AaOr Baod hOM ijanaka saar inamnavat
]wRt hO.
1.
‘vaDgala’ : ibanaa kuC p`ya%na
ikyao Bagavaana kI kRpa nahIM haotI.
‘toMgala’ : Bagavaana kI kRpa inaho-tuk haotI hO yaanaI Apnao Aap ibanaa
iksaI p`ya%na ko haotI hO.
2.
‘vaDgala’ : kma- evaM &ana ko
ibanaa Bai> nahIM hao saktI hO.
‘toMgala’ : Bai> ko ilayao kma- evaM &ana kI AavaSyakta nahIM hO.
3. ‘vaDgala’
: laxmaIjaI Bagavaana ko samaana
sava-vyaaPt hOM evaM sada saaqa rhtI hOM.
‘toMgala’ : laxmaI jaI ek jaIva
kI trh hOM tqaa Bagavaana ko samaana nahIM hao saktIM.
4.
‘vaDgala’ : jaIva kao maaoxap`aiPt ko ilayao Bagavaana kI trh laxmaIjaI
BaI ]paya hI hOM.
‘toMgala’
: jaIva ko ilayao Bagavaana hI ekmaa~ ]paya hao sakto hOM laxmaI jaI tao
Bagavaana sao saMstuit maa~ krnao vaalaI
hOM [saIilayao laxmaI jaI kao ‘purskar’ kha jaata hO.
5.
‘vaDgala’ : dUsaro ko du:K kao dUr krnaa hI ‘dyaa’ hO.
‘toMgala’ : dUsaro ko du:K kao sahna nahIM krnaa hI ‘dyaa’ hO.
6.
‘vaDgala’ : ‘Bai>’ ‘kma-‘ evaM &ana ka AByaasa krnao maoM
jaao Asamaqa- hO vahI ‘Aa%masamap-Na’ kr sakta hO.
‘toMgala’ : ‘Aa%masamap-Na’ saBaI jaIva ka AiQakar hO caaho vah Bai>
&ana evaM kma- krnao maoM samaqa- hI @yaaoM na hao.
7.
‘vaDgala’ : Asamaqa- hI kovala
Qama- ka %yaaga kr sakto hOM.
‘toMgala’ : jaao SarNaagait krta hO vah caaho samaqa- hao yaa Asamaqa-
Qama- ka %yaaga kr sakta hO.
8.
‘vaDgala’ : p`pi<a krnao vaalao kao Anya ]paya BaI krnaa haota hO.
‘toMgala’ : kao[- BaI Anya ]paya maanya nahIM hO.
9.
‘vaDgala’ : Saas~aid ko AnaukUla
kma- krto hue SarNaagait krnaI hO.
‘toMgala’ : SarNaagait jaao lao laota hO ]sao Saas~aidkma- maa~
laaogaaoM ko ]dahrNa ko ilayao krnaa hO.
10.
‘vaDgala’ : maaoxa ka karNa
SarNaagait hO.
‘toMgala’ : maaoxaaiQakarI ko ilayao SarNaagait ek ivaSaoYaNa hO.
11.
‘vaDgala’ : kBaI BaI jaba
p`ayaiSca<a krnaI haotI hO tba SarNaagait puna: krnaI haotI hO.
‘toMgala’ : p`ayaiScat kI isqait maoM BaI SarNaagait daobaaro nahIM kI
jaatI.
12.
‘vaDgala’ : ]%kRYT kaoiT ka
vaOYNava inakRYT vaOYNava ka AnauyaayaI na banao.
‘toMgala’ : vaOYNava maoM Aapsa maoM ]%kRYT evaM inakRYT ka kao[- Baod
nahIM hO.
13.
‘vaDgala’ : jaIva maoM Bagavaana
ANau kI trh vyaaPt rhto hOM.
‘toMgala’ : jaIva maoM Bagavaana sava-vyaaPt haokr rhto hOM.
14.
‘vaDgala’ : kOvalya kI isqait
ivarjaa nadI ko [sa par maoM BaI hO.
‘toMgala’ : kOvalya kI isqait ivarjaa nadI ko ]sa par maoM hI hO.
15.vaDgala
: }Qva-puND/ itlak maoM naak pr vaalaa Aasana nahIM haota. Svaot caMdna
AMga`ojaI ko ‘yaU’ kI trh haota hO tqaa
baIca maoM hldI caUNa- rhta hO. Svaot caMdna kI AakRit Bagavaana ko ek hI carNa
kI haotI hO ijasako baIca maoM hldIcaUNa- ‘EaI’ laxmaI ka p`tIk hO.
toMgala
: }Qva-puND/ itlak maoM naak pr Aasana rhta hO. Svaot caMdna AMga`ojaI ko
‘vaa[-‘ kI trh haota hO tqaa daonaaoM Svaot Baaga Bagavaana ko daonaaoM carNa
ko p`tIk maanao jaato hOM. Aasana kmala ka p`tIk hO jaao Bagavaana ko daonaaoM
carNaaoM kao Aasana p`dana krta hO. daonaaoM carNaaoM ko baIca maoM laala
EaIcaUNa- laxmaI jaI ka p`tIk hO.
vaDgala Aacaaya- EaI vaodant doiSak
svaamaI (1269 – 1370 AD) :
ramaanauja dyaapa~M
&anavaOragya BaUYaNama\ . EaImadvaoMkTnaaqaaya-ma\ vando vaodantdoiSakma\..
EaImaana\ vaoMkTnaaqaaya-
: kivataik-kkosarI . vaodantacaaya-vayaao-mao saMinaQa<aaM sada)id..
EaI vaodaMt doiSak svaamaI ka Avatar
kaMcaIpurma ko tupula maaohllaa maoM knyaa ko saUya- maoM EavaNa naxa~ mao huAa
qaa. Aapko iptajaI ka naama AnaMtsaUrI qaa tqaa maaM ka naama taotar Ambaa qaa.
Aapko ipta Aapkao ‘vaoMkTnaaqa’ kh kr pukarto qao. Aapko maamaa nao Aapka
laalana palana ikyaa tqaa Aapkao iSaxaa dI. Aap Bagavaana vao=\kToSa ko ‘GaMTa’
ko Avatar maanao jaato hOM. vao=\kToSaavataraoyaM
td\GaMTaMSaao|qavaaBavaot\ . yatInd`aMSaao|qavao%yaovaM ivat@yaa-yaastu
maMgalama\..
maamaa ka naama ‘A~oya ramaanauja’ qaa
jaao ‘AiPpllaar’ naama sao jaanao jaato qao. 20 vaYa- kI Aayau maoM hI Aap
saBaI Saas~aoM maoM parMgat hao gayao tqaa kaMcaIpurma sao dixaNapUva- maoM 250
ik maI pr Avaisqat baMgaala kI KaD,I samaud` ko iknaaro kDlaaor nagar ko pasa
ko idvya doSa ‘it$vaihndpurma’ calao Aayao AaOr tIsa vaYaao-M tk yah sqaana
vaodaMt doiSak svaamaI ka saaQanaa sqala rha hO. yahIM pr ga$D, jaI kI isaiw
sao Aapkao hyaga`Iva Bagavaana kI p`itmaa imalaI. pasa ko AaOYaQaigarI pr
EaIlaxmaI hyaga`Iva ivarajamaana hOM. ivajaya nagar ko rajaa ko p`Qaana maM~I
ivaVarNya ko Aap samakalaIna qao. ]nhaoMnao Aapkao ivajaya nagar ka p`Qaana
maM~I banaanaa caaha qaa laoikna Aapnao [sao AsvaIkar krto hue 'vaOragya
pMcakma' kI rcanaa kI tqaa ]sakI ek p`it ivaVarNya kao Baoja dI.
‘tnka,’
‘d`imaD,’ , ‘gau*yadova’, tqaa ‘baaoQaayana’ Wara samaiqa-t ivaiSaYTaWOt
isawaMt kao AalavaMdar EaIyaamaunaacaaya- tqaa EaIramaanauja nao saMbaiQa-t
ikyaa. EaI vaodaMt doiSak nao [sakI jaD, kao majabaUt krnao ka kama bahut hI
saflata ko saaqa saMpaidt ikyaa. vaodaMt doiSak svaamaI ko Aqak p`yaasa sao
timala evaM saMskRt p`baMQaaoM maoM saamaMjasya baZ,a. saMskRt evaM timala ko
baIca Aapnao ek saotu ka kama ikyaa. [sailayao rMganaaqa Bagavaana nao Aapkao
']Baya vaodaMt' kI ]paiQa sao ivaBaUiYat ikyaa. it$vandIpurma maoM caOt maoM
ba`*maao%savama manaayaa jaata hO. Baad`pd maasa maoM vaodaMt doiSak svaamaI ka
Avatar ]%sava manaayaa jaata hO. vaodaMt doiSak svaamaI ko ]pasya
laxmaIhyaga`Iva evaM yaaogahyaga`Iva svaamaI kI sainnaiQa pasa ko AaOYaQa igarI
pr hO jahaM jaanao ko ilayao 74 saIiZ,yaaM banaI hOM AaOr yao saIiZ,yaaM BaaYyakar svaamaI kao 74
isaMhasanaapit ko p`tIk hOM.
EaI vaodant doiSak svaamaI ko jaIvana ko
AMitma 60 vaYa- EaIrMgama maoM baIto. ‘sava-tn~ svatn~’ ‘vaodantacaaya-‘
‘inagamaantdoiSak’ ‘vaodantgau$’ ‘kivataik-k kosarI’ Aaid [nakI Anaok ]paiQayaa^M
hOM. EaIrMgama maoM ‘tayar sainnaiQa’ ko saamanao hI [nakI sainnaiQa hO. EaIramaanaja
svaamaI ko jaIvanakala ko p`Qaana iSaYya qao ikdambaI Accaana evaM [nako kulak
o hI ikdambaI APpullaar qao jaao EaIvaodant doiSak svaamaI ko maamaa evaM gau$
qao. EaIrMgama maoM [nakao ‘EaI nadadur Ammaala’ sao kalaxaop ko maaQyama sao
Eautp`kaiSaka evaM EaIBaaYya pZ,nao ka sauAvasar p`aPt huAa qaa. ‘nadadur
Ammaala’ kao ‘varda caarI’ BaI kha jaata qaa.
vaDgala kI gau$prMpra hO :
EaIramaanauja . it$@ku$kO ipllaana .
eMgala AaLvaana . nadadur Ammaala .
APPaullaar . vaodant doiSak .
EaI vaodant doiSak svaamaI kI rcanaayaoM
:
vaodant ga`Mqa : ‘saoSvar
maImaaMsaa’ ‘SatdUiYaNaI’ ‘AiQakrNa
saaravalaI’ ‘t%vaTIka’ ‘nyaayapirSauiw’
‘nyaayaisawanjanama\’ ‘t%vamau>a klaapma\‘ ‘inaxaop rxaa’ ‘saccair~rxaa’
‘vaadI~yaKMDnama\’ ‘d`imadaopinaYad ta%pya-r%naavalaI’ ‘d`imadaopinaYad
saarma\’.
vyaa#yaa ga`nqa : ‘catu:SlaaokI
BaaYyama\’ ‘stao~r%naBaaYyama\’ ‘rhsyarxaa’ ‘gaItaqa-saMga`hrxaa’
‘ta%pya-caind`ka’ ‘[-Saavaasya ]pinaYad BaaYyama\‘ ‘savaa-qa- isaiW’ ‘AiQakrNa
dp-Nama\’.
naaTk ga`nqa : ‘saMklp
saUyaao-dyama\’ .
kavyaga`nqa : ‘sauBaaiYatnaIvaI’
‘yaadva AByaudma\’ ‘paduka sahsa`ma\’ ‘hMsa saMdoSama\’ .
AnauYzana ga`nqa :
‘BagavadaQaraQanaaivaiQa’ ‘ya&aopvaIt p`itYza’ .
rhsya ga`nqa : ‘saMp`dayapirSauiw’
‘t%vapdvaI’ ‘rhsyapdvaI’ ‘t%vanavanaItma\’ ‘rhsyanavanaItma\’ ‘t%vamaatRka’
‘rhsyamaatRka’ ‘t%vasaMdoSama\’ ‘rhsya saMdoSama\’ ‘rhsyasaMdoSaivavarNama\’ ‘t%var%naavalaI’
‘t%var%naavalaI p`itpaVsaMga`hma\’ ‘rhsyar%naavalaI’ ‘rhsyar%naavalaI )dyama\’
‘t%va~yacaUD,kma\’ ‘rhsya~tcaUD,kma\’ ‘’ABayap`dana saarma\’ ‘rhsyaiSaKamaiNa’
‘AMjailavaOBavama\’ ‘p`QaanaSatkma\’ ‘]pharsaMga`hma\’ ‘saarsaMga`hma\’
‘mauinavaahnaBaaogama\’ ‘maQaurkiva)dyama\’ ‘prmapdsaaopanama\’
‘histigairmaha%myama\’ ‘EaImadrhsya~yasaarma\’ ‘saarsaarma\’
‘ivaraoQapirharma\’ .
stao~ : ‘EaIhyaga`Ivastao~ma\’
‘dSaavatarstao~ma\’ ‘Bagavawyaanasaaopanama\’ ‘ABaIitstva:’ ‘dyaaSatkma\’
‘vardrajapHcaaSat\’ ‘vaOragyapHcakma\’ ‘SarNaagaitdIipka’ ‘vaogaasaotustao~ma\’
‘AYTBaujaaYTkma\’ ‘kamaaisakaYTkma\’ ‘prmaaqa-stuit:’ ‘dovanaayakpHcaaSat\’
‘AcyautSatkma\’ ‘mahavaIrvaOBavama\’ ‘gaaopalaivaMSait:’ ‘dohlaISastuit:’
‘EaIstuit:’ ‘BaUstuit:’ ‘gaaodastuit:’ ‘nyaasadSakma\’ ‘nyaasaivaMSait:’
‘nyaasaitlakma\’ ‘saudSa-naaYTkma\’ ‘YaaoDSaayauQastao~ma\’ ‘ga$DdNDk:’
‘ga$D,pHcaaSat\’ ‘yaitrajasaPtit:’.
kivataik-k isaMhaya
klyaaNa gauNaSaailanao. EaImato vao=\kToSaaya vaodantgaurvao nama: ..
7.1.5 EaI$pdova jaI pr raoga ka Aak`maNa
ek baar kma-kaND kranao pMiDt EaImaaQava
jaI ko sahayak ko $p maoM EaI$pdova jaI saaona nadI ko piScama va$hI gaa^Mva
gayao qao. vahIM yao jvar sao pIiD,t hao gayao tqaa palakI kI savaarI sao [nhoM
saraOtI laayaa gayaa. saraOtI Aanao pr jvar ko saaqa ivaYama caocak ko capoT
maoM Aa gayao. mahInaaoM ]pcaar ko baad svasqa hue.
bacapna sao %yaagaI evaM saihYNau p`vaRit ko haonao ko karNa kaSaI
AQyayana kI AvaiQa maoM Baaojana evaM Anya sauivaQaayaaoM sao EaI$pdova jaI ]dasaIna
rho. saaqa rhnao vaalao Ca~aoM kao Baaojana kranao ko baad svayaM Baaojana krto
qao. flasva$p p`aya: Baaojana maoM kmaI hao jaatI qaI. kBaI dala pIkr saao
jaanaa tqaa kBaI BaUKo rh jaanaa [naka svaBaava hao gayaa qaa. jaaD,o maoM ekhI
kmbala kao AaQaa ivaCakr AaQaa AaoZ,kr Apnaa kama calaa ilayaa krto qao. SarIr
kmajaaor haonao sao svaasqya pr p`itkUla Asar huAa tqaa [nhoM TI baI raoga nao
Qar dbaaocaa. trot ka Kulaa vaatavarNa jyaada svaasqyavaw-k p`tIt haonao ko
karNa yao kaSaI CaoD,kr trot Aa gayao. saraOtI svaamaI jaI kao jaba yah &at
huAa tao ivaSaoYa vyavasqaa sao [nhoM saraOtI baulaa ilayao. saraOtI zakurvaarI
ko t%kalaIna vyavsqaapk saraOtI gaa^Mva
ko p`pnna EaIvaOYNava EaI rGauraja jaI kao pTnaa Baojakr pTnaa ko p`isaw Da TI
ena banajaI- sao tIna vaYaao-M tk [nakI TI baI ka ]pcaar krayaa. Sau$ ko naaO mahInao pTnaa maoM hI rho tqaa jaba
raoga ko zIk haonao ko laxaNa idKnao lagao tao yao puna: saraOtI vaapsa Aa
gayao. yaha^M ek kmaro maoM SaaMt ica<a sao SayyaasaIna rho tqaa EaIsvaamaI
jaI nao [nakI saovaa sauEauYaa kI ]icat vyavasqaa kr dI. jaba EaIsvaamaI jaI
saraOtI maoM rhto qao tao ina%ya p`at: ba`*mamauhUt- maoM 3 bajao caupcaap
[nako kmaro maoM Aakr [nakI naaD,I kI gait ka inarIxaNa kr laaOT jaato qao.
krIba tIna vaYaao-M ko baad svasqa haonao pr saraOtI zakurvaarI ko sqaanaIya saMskRt
ivaValaya maoM yao AQyaapk ko $p maoM kaya-rt hao gayao.
7.1.6 hulaasagaMja zakurvaarI evaM saMskRt
saMsqaana
svaamaI EaIp`a=\kuSaacaaya- jaI ka [napr
bahut hI snaoh rhta qaa. 101 vaYaI-ya EaIsvaamaI jaI caahto qao ik EaI$pdova
jaI saraOtI sqaana ko saMcaalana maoM sahayata kro tqaa [sakI ijammaodarI BaI
laoM prntu %yaagaI p`vaRit ko haonao ko karNa [nhaoMnao EaIsvaamaI jaI ko
carNaaoM maoM inavaodna kr [satrh ko kaya- sao Apnao kao vaMicat rKa. t%pScaat\
EaIsvaamaI jaI nao [nhoM SaMK cak` p`dana krto hue EaIvaOYNava Qama- ko p`saar
ko ilayao gaa^MvaaoM maoM Ba`maNa krnao kao kha. Sau$ maoM SaarIirk kmajaaorI ko karNa yao Ba`maNa
sao ihcaikcaayao prntu EaIsvaamaI jaI nao [nhoM ekaQa maIla hI calakr
gaa^MvaaoM maoM jaanao kI raya dI. baad
maoM EaIrGauraja jaI nao [nako ilayao ek GaaoD,I kI vyavasqaa kr dI. yahIM sao
ibahar maoM yao EaIvaOYNavaQama- ko Aga`NaI p`caark ko $p maoM ek ]dIyamaana
saUya- ko $p maoM ]Baro. 82 vaYa- kI Avasqaa haonao pr BaI EaIvaOYNava vyaaoma maoM
yah saUya- Aaja BaI AQyaa%ma maaga- ko
ek kuSala gau$ ko $p maoM Bavaraoga sao ga`st janamaanasa kao p`kaSa kI
rah idKa rho hOM.
[- sana\ 1969 maoM [nhaoMnao
hulaasagaMja ko pasa SauikyaaMvaa gaa^Mva maoM ‘&anaya&’
ko saaqa ‘Baagavat kqaa’ sao laaogaaoM kao laaBaainvat ikyaa. ya& maoM
bacao hue Qana kao jaba ga`amaINa [nakao donao lagao tao [nhaoMnao Qana kao
svaIkar krnao sao manaa krto hue raya dI
ik Agar saMBava hao tao yaha^M ek saMskRt ivaValaya ka SauBaarMBa kroM. gaa^Mva
vaalaaoM nao hulaasagaMja ko pasa nadI ko iknaaro kuC jamaIna kI vyavasqaa kr ‘EaIpra=\kuSa
saMskRt ivaValaya’ kI SauBaarMBa kr dI. [saI ko saaqa yaha^M ‘EaIlaxmaInaarayaNa
maindr’ kI BaI sqaapnaa hu[-. pNa-kuTIr ko saaqa yah AaEama [naka Aavaasa BaI
hao gayaa tqaa kula klah p`vaRitvaalao laaogaaoM ko karNa [nhaoMnao saraOtI sao
Apnaa mana ivalkula hI hTa ilayaa. baad maoM ‘EaIpra=\kuSaacaaya- saMskRt
mahaivaValaya’ kI sqaapnaa hu[-. ek Aayauvao-d ka AaOYaQaalaya BaI banaa jaao
sarkarI ]dasaInata ko karNa Aaja iSaiqala hao gayaa hO.
hulaasagaMja maoM Bagavaana ko maMidr ko
Aagao jagamaaohna ka ivastar [- sana\ 1988 maoM huAa. gaaopur ka inamaa-Na [-
sana\ 2000 maoM tqaa gaIta Bavana ka inamaa-Na [- sana\ 2003 maoM huAa.
7.1.7 EaI$pdova jaI kI Qaaima-k pustkoM :
svaamaI EaIpra=\kuSaacaaya- Wara PaUva- maoM p`kaiSat pustkaoM ka
navaIna saMskrNa ko p`kaSana ko Aitir> EaI $pdova jaI nao gaIta tqaa
kma-kaMD pr pustkoM p`kaiSat kI hOM. [- sana\ 1980 sao [nhaoMnao hulaasagaMja
sao ‘vaOidk vaaNaI’ ek ~Omaaisak pi~ka ka inayaimat p`kaSana ikyaa hO. [nako
Wara p`NaIt pustkoM inamnavat hOM.
1.
Aqa-pHcakt%va ivamaSa-. 2.laGaustao~ maHjarI. 3.gaItapHcap`sauna.
4.ivaiSaYTaWOt t%vaidgdSa-na. 5.vaastukma- p`kaSa. 6.caaOlaaidivavaah caind`ka.
7.gaItarhsya caind`ka. 8.stao~ caind`ka. 9.]pdoSamaalaa. 10.EaIramakqaa
rsaayana. 11. gaItap`vacana pIyaUYa. 12.Eaaw
caind`ka. 13.Aica-raidmaaga-
7.1.8 ‘&anaya&’ evaM Qaaima-k kR%ya
[- sana\ 1968 maoM saraOtI EaIsvaamaI
jaI kI AQyaxata maoM EaI $pdova jaI nao phlaa ‘&anaya&’ Baaojapur
iSakrhTa maoM saMPanna ikyaa. tbasao i~idvasaIya yaa pMcaidvasaIya
‘&anaya&’ ko Wara hjaaraoM gaa^MvaaoM kao yao laaBaainvat krto rho hOM
AaOr p`%yaok vaYa- ek yaa dao &anaya& AvaSya hI saMpnna haoto rho hOM. pMcaidvasaIya
‘&anaya&’ ‘AyaaoQyaa’ evaM
‘vaRndavana’ maoM BaI saMpnna hue.
Aw-kuMBa yaa pUNa-kuMBa ko Avasar pr [naka ‘hirWar’ ‘]jjaOna’ ‘naaisak’ tqaa
‘p`yaagaraja’ maoM baaD,a BaI jaata hO jaha^M ‘&anaya&’ evaM Qaaima-k
p`vacana sao Ba>aoM kao laaBaainvat haonao ka maaOka imalata hO. makr kuMBa
ko Avasar pr p`%yaok vaYa- p`yaagaraja maoM krIba ek maah kI AvaiQa ka baaD,a
lagata hO.
ya&sqala pr ‘EaImad\Baagavat parayaNa evaM kqaa’ ‘hirnaama ka
AKMD kIt-na’ tqaa saMt ivaWanaaoM ko p`vacana sao lagaBaga ek maah kI AvaiQa
maO AakYa-k Qaaima-k vaatavarNa banaa rhta hO.
saMtanahIna laaogaaoM kao ‘hirvaMSapuraNa’ saunaayaa jaata hO ijasasao
AnaokaoM kao laaBaainvat haoto doKaa gayaa hO. pRqak ya&maMDp maoM ya&aigna p`jvailat
kr p`%yaok idna o ‘EaIivaYNausahsa`naama’ sao hvana dI jaatI hO. Agar
‘i~idvasaIya’ ya& hO tao hridna ‘EaIivaYNausahsa`naama’ sao kma sao kma ek
AavaRit AvaSya pUrI kI jaatI hO. [saI trh sao tInaaoM idna haoma kI AavaRit
calatI hO. [saItrh sao ‘pcaidvasaIya’ ya& maoM paMca idna ya&maMDp maoM
‘EaIivaYNausahsa`naama’ ka haoma calata hO.
7.1.9 &anaya&
‘ba`*masaU~’ ‘gaIta’ evaM ’EaImad\Baagavat mahapuraNa’ maoM
‘&anaya&’ kI maihmaa ka ]llaoK hO. ‘ba`*masaU~’ pr EaIramaanauja
svaamaI nao ivastRt vyaa#yaa ilaKI hO ijasao ‘EaIBaaYya’ khto hOM. [sako dUsaro
AQyaaya ko tIsaro pad maoM saU~ 19 sao 32 tk ko Baaga kao ‘&aiQakrNa’ khto
hOM. [sa AiQakrNa sao
p`arMBa krko [sa pad ko AMitma AiQakrNa tk jaIva ko Aakar p`kar evaM gauNa Aaid
tqaa prmaa%maa ko saaqa [sako sambanQa ka ivavaocana p`stut hO. [sa AiQakrNa
maoM jaIva kao svayaMp`kaiSat batayaa gayaa hO yaanaI jaao svayaM hI Apnao kao
jaana sako. [sakao QamaI-& BaI khto hOM. jaIva QamaI- hO tqaa &ana hI jyaaoit
hO. svayaM ko Aitir> Anya kao jaananao ko ilayao [sao ‘Qama-BaUt
&ana' kI AavaSyakta haotI hO. [sa
trh sao jaIva ‘QamaI-&ana’ tqaa ‘Qama-BaUt&ana’ naamak dao
ivaSaoYataAaoM sao saMpnna rhta hO.svaPna yaa gaaZ,I inad`a maoM BaI [saka
QamaI-&ana jaaga$k rhta hO. QamaI-&ana ko xao~ maoM yah ba`*ma ko
sama$p hO. ‘Qama-BaUt &ana’ maoM ba`*ma kI saImaa nahIM hO jabaik jaIva ka
Qama-BaUt&ana ]sako pUva-kma- ko AaQaar pr saIimat rhta hO. saU~ 2.3.19
‘&ao|t\ eva’ ka ta%pya- hO ik
jaIva svayaMp`kaiSat haonao ko Aitir> Qama-BaUt&ana ka Qaark haokr
&ata hO yaanaI sahja maoM caOtnya hO.]pinaYad maoM ]llaoK hO ik jaIva d`YTa, Eaaota, gaMQa saUMGanao vaalaa, Baao>a, ivacaark, &ata, kta- evaM caotna hO. At: vah
Qama-BaUt&ana ko karNa ApnaI [ind`yaaoM sao Anya vastu kI AnauBaUit krta
hO.
[sa AiQakrNa ko Anya 13 saU~ ka saaraMSa hO : 1. jaIvaa%maa
saUxma prmaaNau ko Aakar ka hO @yaaoMik maR%yau ko samaya SarIr CaoD, dota hO
tqaa janma ko samaya Anya SarIr maoM p`vaoSa kr jaata hO. 2. At: jaIva Apnao
pUva- ko puNya tqaa pap kma- ko karNa BaaOitk $p maoM baihga-mana tqaa
Antga-mana krta hO prMtu SarIr naaSavaana rhta hO. 3.SvaotaSvatr ]pinaYad maoM
jaIva ko Aakar ka ]llaoK hO. GaaoD,o kI pUMC ko ek baala ko ek saaOvaaM Baaga
ka puna: ek saaOvaaM Baaga saUxma jaIva ka Aakar hO.maaoxa p`aiPt ko baad jaIva
ka Qama-BaUt&ana AnaMt hao jaata hO. iksaI Anya ]pinaYad ko Anausaar jaIva
ka Aakar camaD,o kI isalaa[- krnao vaalaI saU[- kI naaok ko barabar saUxma
hO. 4.jaIva saUxmaavasqaa maoM )dya ko
ek kaonao maoM ivarajamaana rhta hO. p`Sna ]zta hO ik kOsao yah SarIr ko
AnyaBaaga ko sauK du:K ka AnauBava kr laota hO. [sakI saMvaodnaSaIlata ka ek
dRYTant hO ik ek CaoTo sqaana pr BaI caMdna ka laop lagaanao pr ]sakI SaItlata
ka AnauBava haota hO ]saItrh jaIva Anya AnauBaUit p`aPt krta hO. 5.Qama-BaUt
&ana ko saharo jaIva )dyasqala maoM BaI rhkr SarIr ko baaro maoM ]saItrh
sao jaanata hO jaOsao ek dIpk ka p`kaSa catuid-k ]plabQa rhta hO.
6.QamaI-&ana evaM Qama-BaUt &ana maoM Antr hO. phlaa caotna ‘maOM’ kI
AnauBaUit krata hO tao dUsara Anyavastu kI AnauBaUit p`aPt krnao maoM sahayak
haota hO. At: Qama-BaUt &ana jaIva ka ek gauNa hO na ik Qama-BaUt hI svayaM
jaIva hO. jaOsao ima+I ka gaMQa ima+I ka gauNa hO na ik svayaM gaMQa hI ima+I
hO. 7. Qama-BaUt &ana yaa caOtnya yaanaI ‘iva&ana’ jaIva sao iBanna hO
tba saMSaya ]zta hO ik ]pinaYad maoM jaIva kao ‘iva&ana’ kOsao kha gayaa
hO. ‘iva&anaI’ sao sambaaoiQat haonao vaalao jaIva ko pasa EaImannaarayaNa
KD,a rhto hOM tqaa ‘iva&anaI’ yaanaI jaIva ‘ya&’ krta hO. saU~kar
[saka inarakrNa ek ]dahrNa sao krto hOM. gauNa kao saM&a kI trh sambaaoiQat
krnao kI ek rIit hO. jaOsao ‘Aanand’ prmaa%maa ka klyaaNa gauNa hO prMtu
prmaa%maa Aanand Sabd sao BaI sambaaoiQat haoto hOM. ]saItrh Qama-BaUt &ana
ko karNa jaao ik jaIva ka SaaSvat gauNa hO ]sao iva&ana kha jaata hO. 8.ek
Anya saMSaya ]zta hO ik Qama-BaUt&ana jaIva ka SaaSvat gauNa hO tao gaaZ,I
inad`a kI isqait maoM kOsao yah lauPt hao jaata hO. ek baalak ka Qama-&ana
saMkuicat rhta hO jabaik yauvaavasqaa maoM yah p`sfuiTt haota hO. saU~kar ek
]dahrNa sao samaJaato hOM. bacapna maoM baalak ka yaaOna pu$Ya%va iSaiqala rhta
hO prMtu yauvaa haonao pr saik`ya hao jaata hO. [saI trh inad`avasqaa maoM
Qama-&ana iSaiqala rhta hO jaao jaaganao pr saik`ya hao jaata hO. 9. jaIva
kao sava-vyaaPt evaM svayaMp`kaSa haonao kao nakarto hue saU~kar isaw krto hOM
ik jaIva QamaI-&ana tqaa Qama-BaUt&ana sao sampnna hO.
EaImad\Baagavat ba`*masaU~ kI ivaSad vyaa#yaa hO. Baagavat ka
p`armBa hI ba`*masaU~ ko dUsaro saU~ ‘janmaaVsya yat:’ sao
huAa hO.
j:nm:a½sy:
y:t::ð|nv:y:aedt:rt:Á:aT:ðü\v:eB:wH sv:raXÏ
t:ðn:ð
b:ÒÉ Æda y: A:edkv:y:ð m:ØÊent: y:ts:Üry:H
t:ðj::ðv:aerm:àdaö
y:T:a ev:en:m:y::ð y:*: e*:s:g::ðü|m:à\:a
D:amn:a
sv:ðn: s:da en:rst:kÙhkö s:ty:ö p:rö D:im:eh.
(Baagavata
sknd 1 A 1 Sla 1)
saMpUNa-
saRiYT ko saU~Qaar saaxaat naarayaNa hO yahI [saka ta%pya- hO. &ana ko
maaQyama sao hI jaIva Apnao Aa%masva$p kao tqaa sava-inayaamak
EaImannanaarayaNa ko saaqa Apnao sambanQa kao samaJata hO. Baagavat ka maha%mya
pd\mapuraNa ]<ar KMD maoM vaiNa-t hO. [samaoM ‘&anaya&’ ka spYT
]llaoK hO.
“svaaQyaaya
&anaya&aSca to tu kma-ivasaUcaka:” Baagavat
maha%mya A 2 .59
“satkma-
saUcakaonyaUnaM &anaya&: smaRtaobauQaO:.
EaImad\Baagavatalaap:
at u gaIt: SaukaidiBa: ..” Baagavat
maha%mya A 2 .60
“&anaya&M
kirYyaaima SaukSaas~ kqaaojvalama\” Baagavat
maha%mya A 3 .1
“&anaya&slayaat~
k<a-vyaao( p`ya%nat:” Baagavat
maha%mya A 3 .7
gaIta
maoM Bagavaana Apnao saKa Ajau-na kao ‘&anaya&’ ka mah%va samaJaato
hOM.
d`vyaya&astpaoya&a
yaaogaya&astqaa|pro.
svaaQyaaya&anaya&aSca
yatya: saMiSatva`ta:..gaIta 4.28.
kuC
laaoga ‘dovapUjana’ ‘dana’ ‘haoma’ Aaid sao ‘d`vyaya&’ krto hOM. kuC laaoga
‘kRcC/caand`va`t’ ]pvaasa Aaid sao tpya& krto hOM. kuC laaoga puNya sqaana
tIqa- ka saovana krto hOM. kuC laaoga Saas~ puraNaaid ko svaaQyaaya sao
&anaya& krto hOM.
Eaoyaana\
d`vyamayaaV&at\ &anaya&: prntp.
sava-M
kmaa-iKlaM paqa- &anao pirsamaaPyato.. gaIta 4.33.
d`vyaya&
sao &anaya& EaoYz hO @yaaoMik saBaI kma- ka AMt &ana maoM hI haota
hO.
&anaya&ona caaPyanyao
yajantao maamaupasato.
ek%vaona pRqak%vaona bahuQaa
ivaSvataomauKma\.. gaIta 9.15.
AnaokaoM
Ba> ek%vaBaava sao yaanaI saKaBaava sao tqaa AnaokaoM pRqak%va Baava sao
yaanaI dasaBaava sao vaa%salya EaRMgaar Aaid ka Baava krto hue ‘&ana
ya&’ ko Wara mauJao sava-vyaapI samaJa maorI ]pasanaa krto hOM.
‘&ana’ vahI hO jaao EaImannarayaNa
ko carNaarivand kao hI ]paya evaM AaEaya batayao. Bagavad\ ramaanauja svaamaI
nao ‘SarNaagaitgaVma\’ maoM ‘&ana’ evaM ‘Bai>’ ko AnyaaonyaaEaya sambanQa kao
bahut hI sarlata pUva-k samaJaayaa hO.
catuiva-Qaa
Bajanto maaM janaa: saukRitnaao|ja-na:.
Aatao-
ija&asaurqaa-qaI- &anaI ca BartYa-Ba..
gaIta 7.16
toYaaM &anaI
ina%yayau> ekBai>iva-SaYyato.
ip`yaao ih
&ainanaao|%yaqa-mahM sa ca mama ip`ya:..
gaIta 7.17
]dara:
sava- evaOto &anaI %vaa%maOva mao matma\.
Aaisqat: sa ih
yau>a%maa maamaovaanau<amaaM gaitma\..
gaIta 7.18
bahUnaaM
janmanaamanto &anavaanmaaM p`pVto.
vaasaudova:
sava-imait sa maha%maa saudula-Ba:..
gaIta 7.19
Bagavad\
ramaanauja ]pyau-> gaIta 7.17 sao 7.19 tk ko tIna Slaaok kao ]wRt krto hue
EaImannaarayaNa sao p`aqa-naa krto hOM “[itSlaaok~yaaoidt
&ainanaM maaM ku$Yva”. t%pScaat\
vao gaIta 8.22 tqaa 11.54 evaM 18.54 ko ]wrNa sao Bagavaana kao smarNa krato
hOM.
pu$Ya:
sa pr: paqa- Ba@%yaa laByas%vananyayaa.
gaIta 8.22
Ba@%yaa
%vananyayaa Sa@ya …………………. gaIta 11.54
……………………mad\Bai>M
laBato prama\.. gaIta 18.54
Bagavad\
ramaanauja p`aqa-naa krto hOM “[itsqaana~yaaoidt
prBai>yau>M maaM ku$Yva”. [sasao
spYT hO ik ‘&ana’ evaM ‘Bai>’ ek dUsaro pr AaiEat hOM. [saIilayao
Bagavad\ ramaanauja nao puna: Bagavaana sao p`aqa-naa kI “prBai> prM&ana
prmaBa@%yaOksvaBaavaM maaM ku$Yva”
gaIta AQyaaya 3 Slaaok 9 sao 15 tk Bagavaana nao ya& kI AavaSyakta pr bala idyaa hO.
ya&aqaa-%kma-Naao|nya~ laaokao|yaM kma-banQana:. gaI 3.9
sahya&a: p`jaa: saRYTvaa puraovaaca p`jaapit:.
Anaona p`saivaYyaQvamaoYa vaao |is%vaYTkamaQauk\ . gaI 3.10
AnnaadBavaint BaUtaina pja-nyaadnnasamBava:.
ya&ad\Bavait pja-nyaao ya&: kma-samaud\Bava:. gaI 3.14
ina%yaM ya&o p`itiYztma\. gaI 3. 15
.
gaIta AQyaaya 3 Slaaok 9 sao 15 tk Bagavaana nao ya& kI AavaSyakta pr bala idyaa hO.
ya&aqaa-%kma-Naao|nya~ laaokao|yaM kma-banQana:. gaI 3.9
sahya&a: p`jaa: saRYTvaa puraovaaca p`jaapit:.
Anaona p`saivaYyaQvamaoYa vaao |is%vaYTkamaQauk\ . gaI 3.10
AnnaadBavaint BaUtaina pja-nyaadnnasamBava:.
ya&ad\Bavait pja-nyaao ya&: kma-samaud\Bava:. gaI 3.14
ina%yaM ya&o p`itiYztma\. gaI 3. 15
.
dovapUjana tqaa hvana krnaa ya& ko AavaSyak AMga hOM. dova
pUjana maoM dovata kao naOvaoVaid Aip-t krnao sao dovata p`sanna rhto hOM.
SavarI evaM ivadur jaI nao Bagavaana ka sa%kar fla ko naOvaoV sao ikyaa. “knd
maUla fla saursa Ait ide rama khu^M Aaina. p`omasaiht p`Bau Kae baarMbaar
baKaina.” Waika imalana maoM saudamaa
jaI nao Bagavaana ka sammaana Baaojyasaamaga`I caUD,a sao ikyaa.
dova Baaojana kao hI haoma yaa hvana khto hOM.
EaIivaYNausahsa`naama maoM Bagavaana kao ivaiBanna saM&a sao sambaaoiQat ikyaa gayaa hO.
EaIivaYNausahsa`naama maoM Bagavaana kao ivaiBanna saM&a sao sambaaoiQat ikyaa gayaa hO.
……vaYaT\karao……
……vai*narinalaao
……………
……samaya&ao
hivah-ir: .
………………mahamaK:
.
ya&
[jyaao mahojyaSca k`tu: sa~M sataM gait: .
sava-dSaI-
ivamau>a%,maa sava-&ao &anamau<amama\ ..
mahak`tumahayajvaa
mahaya&ao mahahiva:.
sahsa`aica-
: saPtija*vaO : ………
………………………hutBauigvaBau:.
………hutBaugBaao>a……………
ya&ao
ya&pitya-jvaa ya&a=\gaao ya&vaahna:.
………………………ya&Baugya&saaQana:
.
]prao>
tqyaaoM ko Aalaaok maoM EaI $pdova svaamaI jaI nao &anamaMDp ko ‘Baagavat
kqaa’ ko saaqa ya&maMDp mao Bagavaana ko punaIt naama sao Aignahaoma
saMpaidt kr ‘&ana ya&’ kao kovala maanaisak evaM AnauBavajanya na rKa
bailk [sao maUt-vaMt evaM sarla kr
idyaa.
saatvaaM AQyaaya Baaga 2
svaamaI
EaIramap`pnnaacaaya- jaI
7.2.1
svaamaI EaI ramap`pnna jaI ka p`aduBaa-va
evaM iSaxaa
gau$M pra=\kuSaM vando sauiva&M k$Naalayama\.vardata p`pnnaaya sautraM )idrajato..
yasyap`asaadanmao sava-labQaM Saas~M puratnama\.tmahM iSarsaavando kaOiNDnya kulaBaUYaNama\..
inama-laM pyasaa tulyaM inapuNaM vaak\pitimava.sambat-imava inaYkamaM p`Natao|isma pra=\kuSama\..
EaIva%savaMSakumaudsya sauQaakraya EaImat\pra=\kuSagau$ScarNaaiEataya.
Saantaya saaOmyagauNar%na ivaBaUiYataya EaIramap`pnnagaurvao sattM namaaostu..
maohindyaa sao piScama saaona nadI ko tT
pr Avaisqat prSaurama ga`ama ko inavaasaI EaI hIra Samaa- jaI kI dao pi%nayaa^M
qaIM. phlaI p%naI sao ek pu~ tqaa dUsarI sao tIna pu~ hue ijasamaoM sabasao
baD,o ka naama ‘ramap`vaoSa’ Qaa. EaI ramap`vaoSa jaI ka janma [- sana\ 1938
maoM huAa qaa. EaI ramap`vaoSa kI AazvaIM kxaa tk gaa^Mva maoM hI pZ,a[- hu[-.
saMyaaogavaSa jaba ramap`vaoSa CaoTI Avasqaa ko qao tba [nakI maata AnQaI hao
gayaIM. ramap`vaoSa gaRhaid kaya- maoM raoTI vagaOrh banaanao maoM saik`ya
haokr maata kI sahayata ikyaa krto qao. [nako ipta baD,o gauNa& qao tqaa
iksaI trh ko saaMp ko kaTnao pr maM~aopcaar kr laaogaaoM ka ]pkar krto qao. dao
dao idna sao sap-dMSa ko ivaYa sao p`Baaivat Acaot vyai>yaaoM kao maM~ sao
zIk krto doK baalak ramap`vaoSa ko maanasa pTla pr maM~ kI Sai> nao AimaT Cap
CaoD, rKI qaI. ApnaI baD,I maata ko pu~ Aga`ja Ba`ata kao vyaayaama krto doK
ramap`vaoSa bacapna sao hI vyaayaama ko AbyaasaI hao gayao.
yasyap`asaadanmao sava-labQaM Saas~M puratnama\.tmahM iSarsaavando kaOiNDnya kulaBaUYaNama\..
inama-laM pyasaa tulyaM inapuNaM vaak\pitimava.sambat-imava inaYkamaM p`Natao|isma pra=\kuSama\..
EaIva%savaMSakumaudsya sauQaakraya EaImat\pra=\kuSagau$ScarNaaiEataya.
Saantaya saaOmyagauNar%na ivaBaUiYataya EaIramap`pnnagaurvao sattM namaaostu..
[- sana\ 1951 maoM saraOtIsvaamaI jaI ko carNaaiEat hao ramap`vaoSa
saraOtI calao Aayao tqaa EaIsvaamaI jaI nao [naka vaOYNava naama ‘ramap`pnna’ rKa jaao baad maoM ktraisana ko
svaamaI EaI ramap`pnnaacaaya- ko naama sao iva#yaat hue. kuC pirisqaitvaSa
saraOtIsvaamaI jaI nao [- sana\ 1953 mao EaISyaamasaundr jaI ko saaqa
EaIramap`pnna jaI kao banaarsa Baoja idyaa. yaha^M nagamaa mauhllao maoM rhkr yao
gahna$p sao pZ,a[- krnao lagao. [- sana\ 1965 tk banaarsa rhto hue [nhaoMnao
ibahar ko drBaMgaa kamaoSvarisaMh saMskRt ivaSvaivaVaalaya sao ‘vyaakrNa’ maoM
Aacaaya- kI iSaxaa pUrI kI tqaa saaqa hI saaqa ihnduivaSvaivaValaya sao ‘vaod’
maoM iSaxaa p`aPt krto rho. sabasao phlao [nhoM ‘Sau@layajauvao-d’ maoM
Aacaaya- kI pdvaI imalaI. [sako Aitir> ‘BaartIya dSa-na’ ka BaI AQyayana
krto rho.
banaarsa sao yada kda saraOtI Aakr saraOtIsvaamaI jaI kI saovaa
maoM yao ivaiBanna gaa^MvaaoM maoM Ba`maNa pr jaato qao. EaIsvaamaI jaI kI
sadsaMgait sao [nhoM ‘Aayauvao-d’ ‘jyaaoitYa’ ‘kma-kaND’ evaM ‘Baagavat kqaa’
ka &ana p`aPt huAa.
7.2.2
ktraisana zakurvaarI
saraOtI tqaa banaarsa ko ivaVaqaI- kala
maoM yao saraOtIsvaamaI jaI ko saaqa ktraisana k[- baar jaa cauko qao. [- sana\
1970 maoM barabar kI phaiD,yaaoM pr jaD,I baUTI kI Kaoja krto hue puna: ktraisana phuMcao. gaa^Mva maoM phlao
sao hI Avaisqat raQaakRYNa maMidr pr zhro hue qao. ktraisana ko EaIramayaad
Samaa- nao [nhoM ktraisana maoM nayao zakurvaarI ko ilayao 22 ivagaho jamaIna
dana kI. flasva$p gaa^Mva sao baahr ek nayao pirsar ka inamaa-Na huAa evaM
EaIramaanauja saMskRt mahaivaValaya kI sqaapnaa ko saaqa Saalaga`ama Bagavaana
kI pUjaa ka SauBaarMBa huAa. baad maoM
[- sana\ 2011 maoM ek Bavya maMidr ka inamaa-Na huAa jaha^M p`qama KMD pr
vao=\kToSa Bagavaana tqaa iWtIya KMD pr pdmaavatI jaI kI sainnaiQa banaI.
sabasao }pr saraOtIsvaamaI jaI kI sainnaiQa hO. [sako Aitir>
rMganaaqaBagavaana kI ek pRqak ek maMijalaa sainnaiQa hO.
7.2.3 Qaaima-k kR%ya evaM pustkaoM ka p`Nayana
‘&anaya&’ evaM ‘Baagavata kqaa’
sao inarMtr yao Apnao Ba>aoM kao laaBaainvat krato rhto hOM. ‘rajasqaana
jayapur’ ‘pTnaa’ ‘mauMba[-‘ Aaid mahanagaraoM maoM [nakI k[- baar ‘Baagavat
kqaa’ ka Aayaaojana hao cauka hO. [nako
Wara p`NaIt pustkoM inamnavat hOM.
k. gau$var caalaIsaa. K. [-Sa vandnaa. ga. jaD,I baUTI ka cama%kar : ek saMt ka
]phar. Ga. svasqa jaIvana ka rhsya tqaa maaOt kI JaaMkI (yaaoga
evaM yaaogaI). ca.?iYayaaoM evaM rajaaAaoM kI
vaMSaavalaI. C. ba`*mamaoQa saMskar evaM
vaOkuMzao%sava saiht naarayaNavalaI Eaaw pwit.
ja. jaIvana kI Jaa^MkI (Aa%makqaa) .
saatvaaM AQyaaya Baaga 3
pMiDt Aacaaya- EaI Syaamasaundr
Samaa- (pIecaDI)
7.3.1 EaI Syaamasaundr jaI ka p`aduBaa-va evaM iSaxaa
:
maohindyaa sao 3 ik maI pr Avaisqat
‘AkraOMjaa’ ek p`isaw gaa^Mva hO. [sa gaa^Mva maoM saaklaWIip evaM BaUimahar
ba`a*maNaaoM kI bahutayat hO. daonaaoM ba`a*maNaaoM kI yaha^M ]paiQa ‘Samaa- ‘ hO prMtu saaklaWIip laaoga Apnao
naama ko Sau$ mao ‘piNDt’ ilaKto hOM. ‘AkraOMjaa’ gaa^Mva kI p`Saist maoM
‘gaamya dp-Na’ ek pustk p`kaiSat hO ijasamaoM inamnaaMikt pd ka ]llaoK hO.
EaIgaMgaa
sama punapunaa vaaraNasaI ek ga`ama .
prma rmya cahu^MidiSa
ivaidt AkraOMjaa Asa naama..
[saI
gaa^Mva ko inavaasaI puNyaa%maa EaIramadova Samaa- jaI ko caar pu~ evaM dao
knyaa maoM sabasao CaoTI saMtana ko $p maoM
“Syaama saraoja dama sama saundr” EaISyaama saundr jaI ka p`aduBaa-va 11 Agast
[- sana\ 1938 tdnausaar iva saMvat\ 1995 EaavaNa pUiNa-maa gau$vaar kao EavaNaa
naxa~ maoM ‘&anaavatar hyaga`Iva Bagavaana’ ko AMSa sao huAa qaa.
saraOtIsvaamaI jaI p`aya: GaaoD,o sao hI
Apnao Ba>aoM ko gaa^Mva maoM pQaarto qao. ek baar ]nako AkraOMjaa Aagamana
pr caar pa^Mca vaYa- kI Avasqaa ko Syaamasaundr jaI svaamaIjaI ko GaaoD,a ka
pICa krnao lagao. saMyaaoga eosaa huAa ik daOD,nao ko Antrala yao GaaoD,a sao
Tkra kr igar gayao tqaa [nakI jaIBa kTkr dao Baaga maoM ba^MT gayaI. EaIsvaamaI
jaI ko saMrxaNa maoM gahna ]pcaar huAa evaM cama%kar sva$p ‘hyaga`Iva pdaMikt’
pUNa- ija*vaa kao p`aPt kr yao ‘kiva kailadasa’ kI trh &anavaOBava sao
sampnna hao gayao.
EaIsvaamaI jaI nao [nako ipta sao [nakao
maaMga ilayaa tqaa [nhoM saraOtI laakr EaIvaOYNava saMskar sao samaaiEat krto
hue [naka EaIvaOYNava naama ‘saudSa-naacaaya-‘ rKa. t%pScaat\ saraOtI maoM hI SauBa
mauhut- maoM [naka ivaVarmBa huAa. maoQaasaMpnna &anaavatar EaISyaama
saundr jaI SaIGa` hI saraOtI kI pZ,a[- pUrI
kr banaarsa calao gayao. 30 vaYa- kI Avasqaa haoto haoto paMca ivaYayaaoM ‘vyaakrNa’ ‘nyaaya’ ‘maImaaMsaa’ ‘Qama-Saas~’
evaM ‘saaih%ya’ maoM Aacaaya- kI iSaxaa pUrI krto hue banaarsa ihndu
ivaSvaivaValaya sao saMskRt maoM ‘ema e’ krnao ko baad ‘pIecaDI’ sao sammaainat
hue. [- sana\ 1968 sao saMpUNaa-nand
ivaSvaiValaya vaaraNasaI maoM yao maImaaMsaa ko ivaBaagaaQyaxa pd kao
sauSaaoiBat krto rho.
7.3.2 kIit-maana
banaarsa kI ivaWtmaMDlaI maoM yao Aitsammaainat
pu$Ya qao. [nakI pIecaDI kI ‘qaIisasa’ ‘maImaaMsaa Slaaok saMskRt vaait-k :
kumaairlaBa+ ka ihndI $pantrNa’ Apnao Aap maoM ek kIit-maana hO ijasao baad
maoM Saarda p`kaSana vaalaaoM nao p`kaiSat BaI ikyaa. vaktR%va klaa sao sampnna
EaISyaamasaundr jaI Apnao BaaYaNa sao EaaotaAaoM kao maugQa ikyao rhto qao.
nyaaya vyaakrNa tqaa maImaaMsaa ko ivaYayaaoM pr saraOtI banaarsa tqaa Anya~
eosao Anaokao Avasar pr BaaYaa evaM ivaYaya sao ibanaa sKilat hue lagaatar tIna
caar GaMTo baalato saunao gayao qao. Anaokao svaNa-pdk sao ivaBaUiYat [nhoM
banaarsa ko gaaOrva ko $p maoM doKa jaata
qaa. EaIpra=\kuSa saMskRt saMskRit saMrxaa pirYad\ hulaasagaMja sao
p`kaiSat ‘}Qva-puND/ ivakasa’ EaISyaamasaundr jaI kI Anamaaola kRit hO jaao EaIvaOYNavaaoM
ko ilayao ina%yapUjaa kI ivaiQa kI ek sarla maaga-diSa-ka hO.
7.3.3 prmapd gamana
saMpUNaa-nandivaSvaiValaya maoM
ivaBaagaaQyaxa ko pd kao sauSaaoiBat krto hue yao gaRhsqa Qama- maoM p`vaoSa kr
gayao tqaa dao pu~ evaM dao pu~I ko ipta hue. banaarsa maoM [nhaonaoM Apnaa ek
inajaI Aavaasa ka inamaa-Na ikyaa qaa prntu duBaa-gyavaSa ]sako gaRhp`vaoSa ko
pUva- hI Asamaaijak t%vaaoM nao 10 idsambar 1976 kao jaba yao ‘EaIvao=\kToSa
pra=\kuSa mahaivaValaya’ ko Aavaasa maoM pUjaa pr baOzo qao ik gaaolaI maarkr [nakI
h%yaa kr dI. [nako baD,o pu~
EaInaarayaNa jaI ‘[ithasa’ maoM snaatk tqaa ‘saaih%ya’ maoM Aacaaya- kI iSaxaa
pUrI kr AkraOMjaa gaa^Mva maoM hI ‘Syaamasaundr }ccaivaValaya’ ka saMcaalana kr
rho hOM.
No comments:
Post a Comment